Waarom is Een jaguar dreigt uit te sterven geen goede zin?
Lidwoorden kunnen behoorlijk lastig zijn. Niet alleen de keuze tussen de en het, maar ook de keuze voor een bepaald of onbepaald lidwoord. Die keuze kan ook nog afhangen van iets anders dan de vraag of het zelfstandig naamwoord bepaald of onbepaald is. Je kunt namelijk ook een onderscheid maken tussen categoriale en generieke zelfstandige naamwoorden.
Categoriaal en generiek
Uitleggen wat het verschil is tussen categoriale en generieke zelfstandige naamwoorden gaat het best aan de hand van wat voorbeelden. Vergelijk onderstaande zinnen met elkaar.
- Er is een jaguar ontsnapt uit de dierentuin. (onbepaald)
- De jaguar loopt heen en weer. (bepaald)
- Een jaguar heeft vier poten. (categoriaal)
- De jaguar dreigt uit te sterven. (generiek)
In zin 1 doe je een uitspraak over een willekeurige jaguar. Zin 2 gaat over een specifieke jaguar; vandaar dat je het bepaalde lidwoord gebruikt. In zin 3 benoem je een eigenschap die alle jaguars hebben; je duidt de categorie ‘jaguars’ aan. In het meervoud blijft de betekenis van de zin hetzelfde (Jaguars hebben vier poten). In zin 4 doe je een uitspraak over jaguars als soort, maar niet per se over elk individueel geval. Dat noem je ‘generiek’. Bij categoriale zelfstandig naamwoorden gebruik je een onbepaald lidwoord, bij generieke een bepaald lidwoord of een bezittelijk voornaamwoord.
Verschil categoriaal – generiek
Het verschil tussen categoriaal en generiek is vrij subtiel. Je ziet het vooral als je zinnen met elkaar vergelijkt.
- Een koe is een herkauwer. (categoriaal – goede zin)
- De koe is een herkauwer. (generiek – goede zin)
- De jaguar dreigt uit te sterven. (generiek – goede zin)
- Een jaguar dreigt uit te sterven. (categoriaal – geen goede zin)
De eerste twee zinnen zijn beide goed, omdat de uitspraak zowel geldt voor de soort als geheel als voor elk individueel geval. Een jaguar dreigt uit te sterven is geen goede zin omdat een individuele jaguar niet kan uitsterven; dat kan alleen de soort als geheel. Een ander verschil is grammaticaal. Zinnen met een categoriaal zelfstandig naamwoord kunnen wel in het meervoud staan (Koeien zijn herkauwers) maar zinnen met generieke zelfstandige naamwoorden niet (De koeien zijn herkauwers is niet goed).
Andere voorbeelden van zinnen met categoriale en generieke zelfstandige naamwoorden zijn:
- De Nederlander staat bekend als zuinig. (generiek – dit geldt niet voor álle Nederlanders)
- De kat is een geliefd huisdier. (generiek)
- Wespen verstoren menige zomerse picknick. (categoriaal – ook een individueel exemplaar kan dit effect hebben)
- Een boek is altijd een goed cadeau. (categoriaal)
Oefenen in de les
Dit is een onderwerp voor (ver)gevorderde cursisten. De vraag die ze vooral zullen hebben is wanneer je de / het gebruikt en wanneer een. Los van andere regels die je daar al voor genoemd hebt, kun je toevoegen dat het afhangt van de vraag of je een uitspraak doet over een individueel geval of over een groep of soort. In het eerste geval gelden de regels voor onbepaald en bepaald gebruikt. In het tweede geval is de vraag of de uitspraak geldt voor alle gevallen of niet. Als de uitspraak zowel voor de hele groep als voor de individuele gevallen geldt, gebruik je een of geen lidwoord (in het meervoud). Als de uitspraak alleen voor de hele groep geldt, gebruik je de of het. Als je hiermee wilt oefenen, kun je een bepaalde groep als uitgangspunt nemen (bijvoorbeeld een diersoort, of Nederlanders) en daar zinnen over bespreken. Je kunt eerst een paar zinnen voorleggen, en dan bespreken waarom er een bepaald of onbepaald lidwoord staat, en daarna zelf nog meer zinnen laten bedenken. Kunnen ze zinnen maken die over de soort als geheel gaan en zinnen die over individuele gevallen gaan?