Waarom zeg je Die keer dat we naar Parijs gingen en niet die we naar Parijs gingen?
De bijzin dat we naar Parijs gingen is een toevoeging bij die keer. Het lijkt daarom op een betrekkelijke bijzin, die met het betrekkelijk voornaamwoord die moet beginnen. Maar dat klopt hier niet. Je hebt hier namelijk te maken met een onderschikkend voegwoord dat.
Voegwoorden
Ook andere voegwoorden kunnen op deze manier extra informatie geven over een zelfstandig naamwoord: of, zoals en voor(dat) bijvoorbeeld.
- Het is de vraag of we de trein nog halen.
- Ik heb het gevoel alsof er iets in mijn oog zit.
- We gaan uit van het loon dat u verdiende in het jaar voordat u ziek werd.
Welke zelfstandige naamwoorden?
Niet alle zelfstandige naamwoorden komen in aanmerking voor deze constructie. Het gaat vooral om woorden die in vorm en betekenis lijken op werkwoorden, zoals verwachting, hoop, vrees, gevoel, bewijs, wens, enz. Maar ook veel tijdsaanduidingen: dag, tijd, jaar, moment, keer, enz. Tijdsaanduidingen kunnen ook in het meervoud staan.
- Alles in de hoop dat hij beter wordt.
- De jaren dat ik daar werkte, waren heel bijzonder.
Betekenisverschil
Natuurlijk kun je na veel van deze woorden ook een betrekkelijke bijzin maken. Een verschil is dat een betrekkelijk voornaamwoord ook een zinsdeel is in de bijzin, een voegwoord is dat niet. Voegwoorden hebben alleen een verbindende functie.
- De uren die we samen doorbrachten, waren heel bijzonder. (betrekkelijke voornaamwoord)
- De uren dat ik op de uitslag wachtte, duurden heel lang. (voegwoord)
Oefenen in de les
Dit is natuurlijk een onderwerp voor vergevorderde cursisten. Ze moeten immers al weten wat betrekkelijke voornaamwoord en voegwoorden zijn. Met voorbeelden kun je laten zien wat het verschil is tussen de zinnen. Op de website van Onze Taal staan ook veel voorbeelden. Geef je cursisten een aantal zelfstandige naamwoorden en laat ze daar een zin (met bijzin) mee maken, zodat ze langzaam aan meer gevoel krijgen voor het juiste gebruik. Daarbij helpt het vaak goed als je laat zien dat het niet alleen om dat gaat (dat vinden ze vaak opvallend), maar ook om andere voegwoorden.