Welk voornaamwoord moet je kiezen?
Het woordgeslacht is één van de grootste struikelblokken voor NT2-cursisten. Daarbij gaat het bovendien niet alleen om de keuze tussen de en het, maar ook om verdere voornaamwoorden die je gebruikt om naar zelfstandige naamwoorden te verwijzen. Als docent weet je waarschijnlijk dat het meisje die daar loopt niet juist is. Maar als iemand je vraagt: “Hoe vaak eet jij vis?” Zeg je dan eerder: “Ik eet hem ongeveer twee keer per week” of “Ik eet het ongeveer twee keer per week”? Ik denk het tweede, maar vis is volgens de Woordenlijst een mannelijk woord. Hoe zit dat?
Wat is het probleem?
In een eerdere lestip over het woordgeslacht stipte ik al aan dat het Nederlands ooit drie lidwoorden had en duidelijk onderscheiden woordgeslachten. Maar in de loop der tijd zijn het mannelijke en vrouwelijke lidwoord samengevallen in de. Bovendien is ook het naamvallensysteem (met aparte vormen voor de bezitsvorm (genitief), het meewerkend voorwerp (de datief) en het lijdend voorwerp (de accusatief) verdwenen. En dat heeft voor grote problemen gezorgd bij het herkennen van woordgeslachten. Wie Duits spreekt, wordt bij elk bijvoeglijk naamwoord door de naamval herinnerd aan het feit of een woord mannelijk of vrouwelijk is. Daardoor is dat systeem voor kinderen redelijk goed op te pikken. In het Nederlands is dat niet zo. Bijvoeglijke naamwoorden geven wel informatie over de of het, maar niet over of een de-woord mannelijk of vrouwelijk is.
Een nieuw systeem
Taalkundige Jenny Audring heeft haar promotieonderzoek gedaan over het woordgeslacht in het Nederlands. Zij ontdekte dat er – in elk geval in de spreektaal – een nieuw systeem is ontstaan. Dat werkt zo: vrouwelijke voornaamwoorden komen in de praktijk eigenlijk alleen voor bij vrouwen en (soms) bij vrouwelijke dieren (Maar er zijn heel wat mensen die over een koe zeggen: “Hij staat in de wei.”). Telbare dingen (zoals lijstje, liedje, mailtje) krijgen een mannelijke verwijzing:
- Heb jij het boodschappenlijstje gezien? Ja, hij ligt op tafel.
- Ken je dat liedje niet? Hij is echt leuk!
- Zodra ze het mailtje ziet, delete ze hem.
Niet-telbare dingen, zoals stofnamen, krijgen juist een onzijdige verwijzing.
- Ik vind puree van echte aardappelen lekkerder, want het is wat steviger.
- Mijn oom zou me informatie over reuma geven. Hij heeft het gemaild.
Op schrift zie je misschien wel dat de verwijswoorden in deze zinnen niet helemaal kloppen, maar lees ze maar eens hardop: ze klinken prima. Audring kwam erachter dat dit systeem en het traditionele door elkaar worden gebruikt. Ze noemt het nieuwe systeem ‘semantisch’, omdat het uitgaat van de betekenis van zelfstandige naamwoorden. Volgens haar is deze semantische verwijzing waarschijnlijker:
- voor persoonlijke dan voor betrekkelijke voornaamwoorden;
- voor volle vormen dan voor gereduceerde vormen;
- voor de onderwerpsvorm dan voor de voorwerpsvorm;
- voor personen en stoffen dan voor objecten.
Oefenen in de les
Wat moet je hier nou mee in de les? Dat hangt denk ik af van het doel van je cursisten. Als je werkt met Alfa’s of praktisch opgeleide mensen, dan kun je denk ik prima dit systeem aanhouden. Zij zullen voornamelijk spreektaal nodig hebben, en het lijkt me goed (en makkelijker voor hen) als ze daarbij aansluiten bij wat ze ook in de praktijk zullen horen.
Bij theoretisch opgeleide mensen, zeker als zij ook in het Nederlands (moeten) schrijven, is het goed om aandacht te besteden aan het verschil tussen spreektaal en schrijftaal. In schrijftaal worden nog veel meer de traditionele regels gehanteerd, zeker voor het betrekkelijk voornaamwoord. Het kan dan leuk zijn om aandacht te besteden aan verschillen als deze:
- Is dat je vis? Hoe heet hij? Hij heet Bluppie.
- Hoe vaak eet je vis? Ik eet het ongeveer twee keer per week.
In het eerste geval gaat het om een specifiek exemplaar en is vis telbaar. In het tweede geval gaat het om de stofnaam.