Samentrekking

Wat is een samentrekking?

Samentrekking betekent dat je een of meer elementen weglaat die je anders dubbel zou gebruiken. Een voorbeeld is: ‘De cursisten hebben een museum bezocht en daar een verslag van gemaakt.’ Na en is hier de cursisten hebben weggelaten.

Er zijn een paar vereisten waar zo’n samentrekking aan moet voldoen, wil je een grammaticaal correcte zin overhouden. Wat je weglaat moet namelijk dezelfde betekenis, vorm, plaats in de zin en functie hebben. De zin ‘De cursisten hebben een museum bezocht en daar een verslag van gemaakt’ voldoet aan deze eisen. 

Betekenis

Dat is niet zo in de titel van het verkiezingsprogramma van D66: ‘Laat iedereen vrij, maar niemand vallen’. Hier worden vrijlaten en laten vallen gebruikt. Laten heeft daarin een heel andere betekenis, waardoor de samentrekking vreemd klinkt. Deze constructie wordt wel een ‘zeugma’ genoemd, met als klassiek voorbeeld: ‘Hier zet men thee en over.’

Woordvolgorde

Ook de woordvolgorde kan voor problemen zorgen, zeker als er inversie is in het eerste deel van een samengestelde zin.

• In de zomervakantie gaan we kamperen en ruimen we de zolder op.
• Misschien bouwen we volgende keer een huis van lego en spelen we een spelletje.

In deze zinnen veroorzaken in de zomervakantie en misschien de inversie. Omdat deze zinsdelen ook betrekking hebben op het tweede deel van de zin (en daar dus zijn samengetrokken), krijg je ook daar inversie. Je zou hier zelfs ook nog het onderwerp weg kunnen laten, omdat dat twee keer op dezelfde plek staat.

• In de zomervakantie gaan we kamperen en ruimen de zolder op.
• Misschien bouwen we volgende keer een huis van lego en spelen een spelletje.

Die inversie is niet juist als het zinsdeel dat de inversie veroorzaakt níét in het tweede deel van de zin past.

• Vorig jaar is hij afgestudeerd en heeft hij nog steeds geen nieuwe baan gevonden.

Vorig jaar kan hier niet zijn weggelaten uit het tweede deel van de zin, waardoor in dat deel geen inversie kan zijn. Ook weglaten van het onderwerp is dan niet mogelijk.

• Vorig jaar is hij afgestudeerd en heeft nog steeds geen nieuwe baan gevonden.

Deze constructie heeft de mooie naam ‘tante betje‘

Oefenen in de les

Veel cursisten passen zelf samentrekkingen toe, omdat dit in veel talen kan. Als je merkt dat iemand herhalende zinsdelen niet weglaat, kun je hem of haar erop wijzen dat je elementen in de zin die twee keer hetzelfde zijn, kunt weglaten.

Tantebetjezinnen kom je vooral in geschreven taal weleens tegen. Laat de cursist dan goed kijken naar de constructie van de zin. Is er inversie mogelijk? Maakt een cursist de fout vaak, dan is het zinvol om hier wat dieper op in te gaan, en expliciet mee te oefenen, bijvoorbeeld door een aantal zinnen te laten beoordelen en waar nodig verbeteren.